Αιχμάλωτος στη Μικρά Ασία

    

    Οπωσδήποτε επί τέλους, τα χαράματα της 19^ης προς την 20^η  Αυγούστου 1922 εξεκολλήσαμε. Περάσαμε από το Παρσάκ έξω από το Εσκή Σεχήρ (Δορύλαιο), του οποίου ο σταθμός και η γύρω συνοικία εφλέγοντο.

    Η καταστροφή του σταθμού και η ανατίναξις των εργοστασίων εγκαταστάσεως των μηχανημάτων είχεν αρχίσει από της 1 και 30’ το πρωί και διήρκησεν έως τας 5. Δεν έμεινε τίποτα. Μερικά σπίτια τριγύρω, όπως ήταν φυσικόν, επήραν φωτιά από τα γειτονικά κτίρια τα οποία είχον εμπρησθεί και φυσικά η φωτιά μετεδόθη τόσω μάλλον καθ’ όσον αρκετά υλικά εχρειάσθη να καταστραφούν δια του πυρός δια να μην απομείνουν εις τα χέρια του εχθρού.

    Μετά την αποχώρησιν και του τελευταίου μας τμήματος οι Τούρκοι της πόλεως έβαλαν φωτιά εις τα περί τον σταθμόν άλλα σπίτια – Χριστιανοί, Έλληνες και Αρμένιοι εκάθηντο ως επί το πλείστον εκεί- και έτσι η συνοικία ολόκληρος ηρειπώθη. Ήτο άλλωστε η μόνη συνοικία του Εσκή Σεχήρ που εκάη. Έχω αντίληψιν προσωπικήν του πράγματος διότι από Εσκή Σεχήρ ηθέλησεν η μοίρα να ξαναπεράσω, μετά δύο μήνες, αιχμάλωτος. Επομένως είδα τις καταστροφές που είχαν γίνει, τις είδα και βεβαιώ με τον πιο ρητόν τρόπο πως εκ της πόλεως αυτής μόνον η περί τον σταθμόν συνοικία εκάη, εμπρησθείσα δια λόγους στρατιωτικούς, επιτακτικούς και απολύτως αναντίρρητους- λόγους υψίστου ασφαλείας των υποχωρούντων στρατευμάτων. Κανείς στρατός του κόσμου δεν θα ενεργούσε άλλως. Και οι Τούρκοι θα έπραττον το ίδιο και μάλιστα τόσον καλά όσον οιοσδήποτε.

    Ειδικώς, λοιπόν, δια το Εσκή Σεχήρ, επαναλαμβάνω ότι είδα μόνος μου, με τα μάτια μου, τις καταστροφές που έκαμεν, όπως ήτο αναγκασμένος, ο ελληνικός στρατός φεύγων.

    Εκεί, εις το Εσκή Σεχήρ άλλως τε οι Τούρκοι, όχι μόνον με την ανοχή αλλά και την προτροπήν των αρχών και της συνοδείας μας, επετέθησαν εναντίον της φάλαγγος των αιχμαλώτων, κατέσφαξαν στρατιώτας, ητίμασαν τα άσπρα μαλλιά του στρατηγού Κλαδά, εφόνευσαν, συντρίβωντας τα κεφάλια τους, υπερσαράντα αξιωματικούς αιχμαλώτους, εμαχαίρωσαν με στιλέτο εις την ωμοπλάτη (πώς εγλύτωσεν από το φοβερόν εκείνο τραύμα?) τον λοχαγόν Αργυρίου, τον έφεδρον ανθυπίατρον Φουστάνον από την Σύρον, τον υπολοχαγόν, τότε, του πυροβολικού Παναγόπουλον Δ. και με μιαν ξιφολόγχην Λέμπελ (λιμαρισμένην εις την ράχην ώστε να αποβεί πριόνι από τη μία μεριά, ούσα ξυράφι από την άλλη) κάτω από τον υπεζωκότα, τον υποφαινόμενον – χωρίς να λογαριάσω τον Κοσμόπουλο, τον Ασημάκη, τον λοχία Νάλτσα από την Θεσσαλονίκη και τόσους άλλους. Αλλά δια όλα αυτά «απαγορεύεται η κουβέντα». Η υπερευέξαπτος τουρκική φιλοτιμία δεν το επιτρέπει και η ελληνοτουρκική …φιλία- μημουαπτική σαν να ήτο από φαρφουρί, θα εκινδύνευεν αν ελέγετο η αλήθεια ολόκληρη. Όθεν ας την βάλωμεν αυτήν την κακομοίρα την αλήθεια πάλι εις το ντουλάπι(…) Προς το παρόν όμως εδώ νομίζω ότι μπορώ και οφείλω, μιας που η συζήτησις έφθασε στην υπόθεση του εμπρησμού του Εσκή Σεχήρ, να μιλήσω, παρεμπιπτόντως, γενικώτερον για το ζήτημα των κατηγοριών αυτού του είδους που απέδωσαν οι Τούρκοι εις τον ελληνικόν στρατόν.

                       ΑΙ ΚΑΤΗΓΟΡΙΑΙ ΠΕΡΙ ΕΜΠΡΗΣΜΩΝ ΚΑΙ ΒΙΑΙΟΤΗΤΩΝ

    Πράγματι, είναι ανάγκη να ίδωμεν τι είναι αλήθεια απ’ ό,τι μας έψαλλαν και μας έσυραν. Οι Τούρκοι ειργάσθησαν με τέτοια μεθοδικότητα εις την δυσφήμισην αυτού του είδους που έκριναν απαραίτητον να κάνουν εναντίον του ελληνικού στρατού ώστε κατήντησε να γίνει περίπου δόγμα και αλήθεια ότι οι Έλληνες εις την Μικράν Ασίαν υπήρξαμε θηρία και εκάμαμεν σημεία και τέρατα -περίπου δεν εφύτρωσε χορτάρι από όπου επεράσαμεν- εκάψαμε χωριά και πολιτείες, εληστέψαμεν αγαθούς πολίτας, εβιάσαμεν παρθένους, εκρεουργήσαμεν αθώα παιδιά και αδυνάμους γέρους, εληστεύσαμεν, εκάναμε τέλος πάντων ό,τι ορδαί του Αττίλα θα έκαμναν. Όλα αυτά τα φοβερά και τρομερά πράγματα τα έκαμεν ο ελληνικός στρατός παντού από όπου επέρασεν και καθ’ όλην την διάρκειαν της εν Μικρά Ασία παραμονής του, ιδίως όμως διέπραξεν ακατανόμαστα αίσχη και όργια προ πάντων υποχωρών. Αυτή είναι η τουρκική εκδοχή δια την συμπεριφοράν του ελληνικού στρατού εις την Μικράν Ασίαν. Και την εκδοχήν αυτήν οι Τούρκοι ειργάσθησαν με διαβολικήν ικανότητα και επιμονήν να διαδώσουν και να καταστήσουν πιστευτήν γενικώς. Και επέτυχαν. Επέτυχαν διότι απ’ εδώ δεν έγινε καμμία αντίδρασις. Διότι η φυλή μας το έχει να είναι όσον δεν γίνεται περισσότερον επιπολαία εις τέτοιου είδους υποθέσεις. Διότι κανείς από τους αρμοδίους, ούτε κράτος, ούτε υπηρεσία, ούτε προπαγάνδα του υπουργείου των Εξωτερικών, ούτε τύπος δεν εσκέφθη και δεν διακήρυξεν πως δια τους Τούρκους ήτο υπόθεσις ηθικής ζωής και ηθικού θανάτου έναντι της Ιστορίας και του πολιτισμού να εύρουν μίαν οποιανδήποτε κακήν έστω δικαιολογίαν δι’ όσα έκαμαν.

    Χωρίς τον θρύλον των ανήκουστων βιαιοπραγιών του ελληνικού στρατού πώς θα δικαιολογείτο η έξαψις του τουρκικού όχλου? Και χωρίς αυτήν την έξαψιν πώς θα εξηγείτο ο εμπρησμός της Σμύρνης, το μακελειό του Χρυσοστόμου, αι φοβεραί «λευκαί σφαγαί» και οι ομαδικοί εξανδραποδισμοί των ομήρων, που απήχθησαν και επέστρεψαν- όσοι επέστρεψαν- μαρτυρήσαντες εκείθεν? Πώς θα εδικαιολογούντο τα φοβερά, τα απάνθρωπα βασανιστήρια των αιχμαλώτων από τους οποίους άφησαν τα κόκκαλά των μόνον εις το σφαγείον- διότι σφαγείον μάλλον παρά συνεργείον έργων υπήρξεν- της γέφυρας του Ελβανλάρ? Περί τας δέκα πέντε χιλιάδας!

                                       …………………

    Δια να δικαιολογηθούν όλαι αυταί αι φρικαλεότητες ένας τρόπος υπήρχε. Να παρουσιασθούν τα επίσημα, τα οργανωμένα (με την ανοχήν αν όχι και με την υποκίνησιν) και με τη συνέργειαν των αρχών διαπραχθέντα εγκλήματα, ως αναπόφευκτον αποτέλεσμα  της μανίας της ασυγκράτητου του λαού, ενός λαού αγαθού και αθώου, εξεγερθέντος εναντίον κατακτητών βαρβάρων. Ενός λαού εκδικούμενου, σκληρώς βέβαια και με υπερβολάς, αλλά τοιαύτας που καθιστούν συγγνωστάς αι διαπραχθείσαι από τον ηττημένον σήμερον και αιχμάλωτον, αλλά σκληρότατον, ανεξιλέωτον, αιμοχαρή κατακτητήν της χθες. Άλλως τα τουρκικά, κατά των Ελλήνων πολιτικών ομήρων και στρατιωτών αιχμαλώτων, εγκλήματα και πράξεις, ως ο εμπρησμός της Σμύρνης, θα έμεναν απολύτως αδικαιολόγητα, στίγματα αναμφισβήτητα όσον και ανεξίτηλα εις την Ιστορίαν του λαού που τα διέπραξεν.

    Ιδού διατί πονηρότατοι όπως είναι οι Τούρκοι από την πρώτην στιγμήν προσέφυγαν εις αυτήν την μέθοδον και με τόσην διαβολικότηταν ειργάσθησαν ακαμάτως να διαδώσουν πρώτον και να κάμουν είτα πιστευτόν τον άτιμο θρύλον. Και επέτυχαν. Επέτυχαν τόσον ώστε και ημείς οι ίδιοι να καταντήσουμε να πιστεύσωμεν και να παραδεχθώμεν αυτόν τον θρύλον. Μού συνέβη ν’ ακούσω με τα ίδια μου τ’ αυτιά πρόσωπον επίσημο να λέγη:

   -Δεν αρνούμαι ότι οι Τούρκοι έκαμαν αυτά που μας λές. Είμαι όμως πεπεισμένος ότι και ημείς εις το Σαγγάριο και κατά την υποχώρησιν εκάναμε τα ίδια.

    Εναντίον αυτών των αντιλήψεων, αισθάνομαι το καθήκον να διαμαρτυρηθώ και να φωνάξω:

   -Δεν είναι αλήθεια!

   Προβλέπω την απορίαν, τας ερωτήσεις που θα επακολουθήσουν.

   -Τι θέλετε να πήτε? Σοβαρώς ισχυρίζεσθε ότι ο ελληνικός στρατός δεν έκαψε χωριά? Οι Έλληνες στρατιώται δεν έκαναν βιαιότητας?

    Βλέπω επίσης εις τα χείλη άλλων να ανθή το χαμόγελο της περιφρονήσεως δια τον τυφλόν μου εθνικισμόν, δια τον καθυστερημένον μου σωβινισμόν, ο οποίος με κάνει, και κακοποιών την αλήθειαν, ν’ αρνούμαι πράγματα αναμφισβήτητα, προσπαθών έτσι να απαλλάξω την φυλήν μου από την ευθύνη βαρβαροτήτων τας οποίας διέπραξεν.

    Ακούω και τους άλλους, τους αμερολήπτους, τάχα απαθείς και υπέρτερους, οι οποίοι βλέπουν τα πράγματα υπεράνω πατρίδων και φυλών, οι οποίοι επιστρατεύουν την μόρφωσίν των και παρατηρούν ότι θεωρούν αναντίρρητον να έχωμεν διαπράξει, Έλληνες και Τούρκοι, ιδίας, απολύτως συγκρίσιμους θηριωδίας. Ότι και οι δύο λαοί είμεθα εξ ίσου ικανοί να αποθηριωνόμεθα, ανήμεροι εις τας περιστάσεις, αφού… και οι δύο είμεθα λαοί «βαλκανικοί».

                                       …………………………………

Σημ: Ο Πολύμερος Μοσχοβίτης, υπολοχαγός πυροβολικού, πολέμησε στη Μικρά Ασία στις τάξεις της 11^ης Μεραρχίας. Κατά την υποχώρηση ολόκληρη η μεραρχία, συνεπεία της ανικανότητας της διοίκησης, αιχμαλωτίσθηκε αμαχητί στα Μουδανιά στις 30 Αυγούστου του ’22. Η αφήγηση των δεινών του δημοσιεύτηκε σε συνέχειες από τις 19 Δεκεμβρίου 1932 ως τις 2 Απριλίου 1933 στην εφημερίδα «Αθηναϊκά Νέα». Έχει επίσης γράψει το «Πώς διελύθη ο στρατός που νικούσε δέκα χρόνια».

   Θεώρησα χρήσιμο να δημοσιεύσω εδώ ένα απόσπασμα από την αφήγησή του. Αν τα γεγονότα της ελληνικής επανάστασης και ο εμφύλιος έχουν σε κάποιο βαθμό εξεταστεί, ο πόλεμος στην Κύπρο και η Μικρασιατική εκστρατεία παραμένουν θέματα «ανέγγιχτα». Ιδιαίτερα η καταστροφή στη Μικρά Ασία είναι το βαθύ τραύμα που κλείστηκε ανεξέταστο και ανεπούλωτο σε κάποιο σκοτεινό υπόγειο της συλλογικής μνήμης και από εκεί δρα. Οι γεωπολιτικές συνέπειες της ήττας ήταν καταλυτικές: Το Αιγαίο από διαχρονικό κέντρο του Ελληνισμού μετετράπηκε σε σύνορο. Οι ψυχολογικές συνέπειες, ακόμα χειρότερες: Οι άνθρωποι τείνουν να δικαιολογούν τις προσβολές και τα χτυπήματα στα οποία δεν κατάφεραν να απαντήσουν κι εμείς, για χάρη μιας ελληνοτουρκικής λυκοφιλίας, προσπαθήσαμε επί μακρόν να προσποιηθούμε πως δεν συνορεύουμε με έναν «κακό γείτονα». Τίποτα καλό δεν μπορεί να προκύψει από τέτοια ηττοπαθή στάση κι αυτό προσφάτως άρχισε να γίνεται αντιληπτό τώρα που η «φίλη και σύμμαχος Τουρκία» μετατρέπεται σε δεδηλωμένα ανοιχτό εχθρό. Εκατό χρόνια μετά το ’22, πρέπει να ερευνηθεί σε βάθος το τι έγινε τότε και να ανοίξει η συζήτηση ώστε να αρθούν οι «βολικές» αυταπάτες και να υιοθετηθεί μια στάση ανάλογη προς τα πράγματα. Να το πω πολύ απλά: πέρασαν εκατό χρόνια κι ακόμα για τη Μικρασία «δεν έχει γίνει ο λογαριασμός».

                                                                                                        Β.Η